Rudnik bakra “Prljuša”, veliki praistorijski rudnik
Veliko rudno bogatstvo Rudnika eksploatisano je od praistorije, kroz sve vremenske epohe, do danas. Dragocene praistorijske tajne otkriva rudnički lokalitet Prljuša na jugozapadnim padinama Malog Šturca.
Prljuša je srpska reč i označava spaljeno zemljište, tlo bez vegetacije. Na Prljuši se površinski, pored malahita, pojavljuju gorski kristal i sivozeleni kristalasti škriljci, kamene sirovine korišćene još tokom neolita za proizvodnju oruđa.
Ovaj lokalitet je probno istraživan 1981. i 1987. godine, a od 2010. godine sistematski se istražuje u okviru projekta „Prospekcija Malog Šturca: istraživanje praistorijskog rudarstva“ Arheološkog instituta u Beogradu, u saradnji sa Muzejom rudničko-takovskog kraja iz Gornjeg Milanovca.
Arheološki materijal prikupljen tokom iskopavanja, sastoji se iz većeg broja rudarskih batova, nekoliko malih rudarskih alatki od jelenskog roga i keramike.
Na osnovu nalaza eneolitske keramike u jednom oknu otkrivenom na vrhu lokaliteta, nema sumnje da je eksploatacija rude na ovom rudištu obavljana do kasnog eneolita. Ipak sasvim je moguće da su za ovo mesto znali još ranoneolitski stanovnici centralnog Balkana koji su se u potrazi za sirovinama pogodnim za svoje kameno oruđe upoznali i sa rudom bakra koju su u početku koristili kao ukrasni kamen.
Okno otkriveno na vrhu Prljuše pokazuje da su tadašnji rudari vadili rudu na primitivan način, kao što su to radili i njihovi prethodnici na nekim starijim rudnicima otkrivenim u Srbiji (npr. Rudna Glava). Pretpostavlja se da je ruda prvo eksploatisana na nižim kotama strme padine, a otvaranjem novih okana na višim kotama zatrpavana su već iscrpljena niža okna.
Na Prljuši su nađeni brojni polufabrikati i finalno obrađeni batovi bez tragova upotrebe što navodi na zaključak da je njihova proizvodnja obavljana na samom lokalitetu. Prema rasporedu dosadašnjih nalaza računa se da se na celom lokalitetu nalazi najmanje 2000 rudarskih batova.
Veličina lokaliteta, broj kamenih rudarskih batova i još uvek vidljivi ostaci starih rudnih okana ukazuju da je ovaj rudnik bio eksploatisan u većem obimu i da je tu verovatno iskopana velika količina karbonatne rude bakra za potrebe praistorijske metalurgije, što Prljušu svrstava u red najvećih starih rudnika u jugoistočnoj Evropi.
Jedan značajan nalaz koji potvrđuje da se na Rudniku živelo i u nešto kasnijim razdobljima praistorije otkriven je 1932. godine u neposrednoj blizini rudničke varošice, na prevoju između Brda na Blatama i Metaljke. Radi se o grupnom nalazu praistorijskih predmeta, koji se svrstava u tip ostava skrivnica i verovatno predstavlja imetak koji je sklonjen usred ratne opasnosti. Sastoji se od 47 predmeta: dve sekire tipa kelt, tri kopalja, dva fragmenta mača, jednog noža, jednog srpa, trinaest testerica, alatke u obliku šipke, jednog čekića, pet narukvica, četiri priveska, jedne igle, šest fragmenata lima od oplate pojasa, jednog dugmeta, tri alke, dve karike, jednog ostatka liva i tri grumena amorfne bronze. Svi predmeti su izrađeni od bronze. Ostava pripada prelazu iz bronzanog u gvozdeno doba, što odgovara vremenu XI-X veka stare ere.
Rudnik je eksploatisan i u vreme rimske vladavine ovim prostorom, kao i u srednjevekovnoj Srbiji, kada su u njemu novac kovali kraljevi Dragutin, Stefan Dečanski, car Dušan, knez Lazar i vladar Nikola Altomanić. U srednjem veku na planini Rudnik podignut je veliki broj manjih crkava i formirano je veliko naselje čija arheološka istraživanja su počela 2009. godine i još uvek traju. 2015. godine pronađen je značajan nalaz, tipar kneza Lazara, iz perioda 1371. do 1379. godine, koji se znatno razlikuje od drugih nađenih tipara.
Projekat je sufinansiran iz budžeta Republike Srbije- Ministarstva kulture i informisanja. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
